पॉलीसिस्टिक ओव्हरी सिंड्रोम किंवा पीसीओएस हा महिलांमध्ये आढळणारा अंत:स्रावी ग्रंथीचा एक सर्वज्ञात आजार आहे. यात मासिक पाळी अनियमित होते किंवा मासिक पाळीचा अभाव असू शकतो, अंडाशयावर गळू येतात (पॉलीसिस्टिक ओव्हरीस) आणि अँड्रोजेन या पुरुष संप्रेरकाची वाढ होऊ शकते. या आजाराच्या शारीरिक परिणामांची माहिती आपल्याला असली, तरी या आजाराचा त्यांच्या मानसिक आरोग्यावर होणाऱ्या परिणामाबद्दल आपल्याला पुरेशी माहिती नाही. पीसीओएस झालेल्या भारतीय महिलांमध्ये चिंता आणि नैराश्य याचे प्रमाण जास्त असते असे आधीच्या एका संशोधनाने अधोरेखित झाले आहे. उदाहरणार्थ, पीसीओएसग्रस्त महिला सामाजिक कार्यक्रमांना जाणे टाळतात कारण वाढलेल्या वजनाबद्दल त्यांना खूप असुरक्षित वाटते किंवा अनियमित मासिक पाळीने हैराण झाल्यामुळे नैराश्य येते.
लक्ष केंद्रित करण्यावर पीसीओएसमुळे काय परिणाम होतो ह्याचा जास्त अभ्यास झालेला नाही. माहिती प्राप्त करणे, समजून घेणे आणि अर्थ लावणे अश्या सर्व महत्वाच्या आकलन प्रक्रियांचे (cognitive processing) अग्रदूत एकाग्रता आहे. एकाग्रता ही एक गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे ज्यामध्ये असंबद्ध माहितीकडे दुर्लक्ष करून केवळ संबंधित माहितीवर लक्ष केंद्रित करणे (केंद्रित लक्ष; focused attention) समाविष्ट असते. ह्याशिवाय विभाजित लक्ष (divided attention) आपल्याला एकाच वेळी अनेक कार्ये हाताळण्यास आणि प्रतिसाद देण्यास मदत करते.
अलीकडच्या एका अभ्यासात भारतीय तंत्रज्ञान संस्था मुंबईच्या मानव्य आणि सामाजिक विज्ञान विभागाच्या मैत्रेयी रेडकर आणि प्रा. अझिझुद्दीन खान यांनी पीसीओएसमुळे केंद्रित आणि विभाजित लक्षावर होणाऱ्या परिणामांचा अभ्यास केला. १०१ पीसीओएस ग्रस्त महिला आणि ७२ निरोगी महिला एकाग्रपणे करावी लागतील अशी कार्ये असलेल्या चाचण्यांमध्ये सहभागी झाल्या. चाचण्यांमध्ये भाग घेण्यापूर्वी सहभागी महिलांच्या संप्रेरक पातळीचे मूल्यांकन करण्यात आले. कार्य-आधारित चाचण्यांमधून असे दिसून आले की पीसीओएस असलेल्या महिला निरोगी महिलांच्या तुलनेत मंदगतीने प्रतिक्रिया देतात आणि अधिक सहजपणे विचलित होतात.
“वेगवेगळ्या व्यक्तींनी महत्वाच्या उत्तेजनाला (स्टिम्युलसला) दिलेल्या प्रतिसादातील मिलिसेकंद-स्तरीय सूक्ष्म फरक नोंदवता येतील अश्या पद्धतीने हे आकलनाचे प्रयोग रचले आहेत. आपल्या दैनंदिन आयुष्यातल्या क्रियांवर परिणाम करू शकतात अश्या एकाग्रतेच्या महत्वाच्या त्रुटी हे सूक्ष्म विलंब दर्शवतात. लक्ष केंद्रित करण्याच्या विशिष्ट संदर्भात, योग्य वेळी प्रतिसाद देण्यासाठी केवळ समोर असलेल्या कामावर लक्ष केंद्रित करणे पुरेसे नाही, तर कामाशी संबंधित नसलेल्या घटकांकडे दुर्लक्ष करणे देखील महत्त्वाचे आहे,” असे या अभ्यासाचे प्रमुख संशोधक प्रा. खान यांनी सांगितले.
पीसीओएस असलेल्या गटातील आणि निरोगी असलेल्या गटतील व्यक्तींच्या प्रतिक्रियेचा वेग आणि अचूकपणा तपासण्यासाठी संशोधकांनी दोन कार्य-आधारित (task-based) चाचण्या वापरल्या, फ्लँकर टास्क आणि पॉसनर क्युइंग टास्क. प्रयोगात सहभागी झालेल्या व्यक्तीच्या, नको असलेले स्टिम्युलस बाजूला सारून फक्त महत्वाच्या माहितीवर लक्ष केंद्रित करण्याच्या क्षमतेचे मूल्यमापन फ्लँकर टास्क करते.
“या चाचणीत सहभागी झालेल्या व्यक्तीला ओळीच्या मध्यभागी असलेल्या लक्ष्यावर (एखादा बाण किंवा एखादे अक्षर) लक्ष केंद्रित करण्याची सूचना दिली जाते. शिवाय आजूबाजूच्या विचलित करणाऱ्या घटकांकडे (फ्लँकर) दुर्लक्ष करण्याची सूचना दिली जाते. उदाहरणार्थ, जर त्या व्यक्तीला “→→→→→” दाखवले असेल, तर मधला बाण हा सहज ओळखता येतो. पण, जर तिला “←←→←←" दाखवले असेल, तर आजूबाजूच्या बाणांची टोकं इतर दिशेला असल्यामुळे एकाच बाणावर लक्ष केंद्रित करून योग्य प्रतिक्रिया देणे आधीच्या कार्यापेक्षा जास्त अवघड होते,” असे प्रा. खान यांनी स्पष्ट केले.
योग्य ठिकाणी लक्ष केंद्रित करून सहभागी व्यक्ती नको असलेल्या उत्तेजकांवरून लक्ष किती लवकर बाजूला करते हे पॉसनर क्युइंग टास्क (पॉसनर संकेत कार्य) तपासते. ही चाचणी त्या व्यक्तीचे विभाजित लक्ष तपासते. प्रयोगात सहभागी झालेल्या व्यक्तींना एका स्क्रीनच्या मध्यभागी (मध्यवर्ती स्थिरीकरण बिंदू) लक्ष केंद्रित करण्यास सांगितले गेले. मध्यवर्ती स्थिरीकरण बिंदूच्या दोन्ही बाजूला एक-एक चौकोनी कोष्टक (बॉक्स) होते. सहभागी व्यक्तीला बाण किंवा फ्लॅश सारखा संकेत दिला जातो. त्यानंतर ज्यावर लक्ष केंद्रित करायचा आहे ते उत्तेजक दोन्हीपैकी एका चौकोनात उमटते.. सहभागी व्यक्तीने लगेच त्या बाजूची कळ (key) दाबणे अपेक्षित असते. जर संकेत आणि लक्ष्य एकाच बॉक्सवर दिसले तर त्यांच्या प्रतिक्रियेचा वेळ जलद असतो. संकेत आणि लक्ष्य या मध्ये एकावरून दुसऱ्यावर किती पटकन व्यक्ती आपले लक्ष हलवू शकतात यावरून सहभागी झालेल्या व्यक्तींच्या प्रतिक्रियांचा वेग आणि अचूकता यांचा अभ्यास या कार्याद्वारे केला जातो.
एकाग्रतेच्या चाचणीत पीसीओएस झालेल्या महिलांची प्रतिक्रिया निरोगी महिलांच्या तुलनेत ५०% जास्त मंदगतीने झाली आणि त्यांच्याकडून चुका सुद्धा १०% जास्त झाल्या. तसेच, विभाजित लक्ष चाचणीत पीसीओएस झालेल्या महिलांनी निरोगी महिलांच्या तुलनेत २०% जास्त मंदगतीने प्रतिक्रिया दिल्या आणि ३% जास्त चुका केल्या. या दोन प्रकारच्या चाचण्यांमध्ये, एकाग्रतेच्या चाचणीत पीसीओएस झालेल्या महिलांची कामगिरी अधिक निकृष्ट झाली. पीसीओएसशी संबंधित संप्रेरकांच्या असंतुलनामुळे सतर्कता कमी होऊ शकते आणि प्रतिक्रिया देण्यासाठी वेळ जास्त लागू शकतो. अँड्रोजेनच्या वाढलेल्या पातळीबरोबरच, पीसीओएस असलेल्या महिलांमध्ये इन्शुलिन प्रतिरोध आढळतो ज्यामुळे लक्ष केंद्रित करण्यावर परिणाम होऊ शकतो. इन्शुलिन प्रतिरोध वाढल्यावर ग्लुकोजचा चयापचय (metabolism) कमी होतो आणि त्यामुळे मेंदूतील पेशींच्या (न्यूरॉन) क्रियांवर परिणाम होऊन एकाग्रतेने करायच्या कामांची कामगिरी निकृष्ट होते.
मानसिक थकव्यामुळे आलेले आजार जसे की चिंता आणि नैराश्य याचा पीसीओएसशी संबंध आहे ज्यामुळे विभाजित लक्ष देऊन करण्याची कार्ये आव्हानात्मक होतात. या अभ्यासाच्या निष्कर्षांवरून असे दिसून येते की विभाजित लक्ष देण्याची कामे करताना अचूकता कमी झाल्यामुळे स्मरणशक्तीवर परिणाम होऊ शकतो, ज्यामुळे माहिती तात्पुरती साठवून ठेवण्यास अडथळा येतो. या मुळे दैनंदिन कामे जसे की वाहन चालवताना दिशानिर्देशांचा अंदाज ठेवणे किंवा फोन नंबर लक्षात ठेवून फोन लावणे हे अधिक आव्हानात्मक होते.
“पीसीओएस ही एक बहुलक्षणी स्थिती आहे, म्हणजेच व्यक्तीच्या संप्रेरक स्थिती, चयापचय आरोग्य, मानसिक आरोग्य आणि सामाजिक-पर्यावरणीय परिस्थितीनुसार त्याची लक्षणे आणि तीव्रता बदलते. वेगवेगळ्या व्यक्तींच्या पीसीओएसच्या लक्षणांमध्ये आणि तीव्रतेमध्ये फरक असला तरीसुद्धा लक्ष देऊन काम करणे आणि पटकन प्रतिक्रिया देणे यासाठीच्या मूळ आकलन क्षमते (core cognitive abilities) मध्ये बिघाड होणे ही लक्षणे सर्व रुग्णांमध्ये प्रचलित असल्याचे दिसून आले,” असे प्रा. खान यांनी नमूद केले.
एकाग्रतेने करण्याच्या कामांची गती मंदावणे व त्यात चुका होणे हे आव्हानात्मक आणि चिंताजनक असले तरी त्याचा प्रभाव कमी करण्याचे मार्ग आहेत. एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती यावर केंद्रित मेंदूचे खेळ खेळल्याने प्रतिक्रियेचा वेग आणि अचूकता वाढू शकते. ताण व चिंता कमी करण्यासाठी पुरेशी विश्रांती घेणे आणि ताण कमी करण्याऱ्या तंत्रांचा उपयोग करणे यांमुळे एकाग्रता आणि प्रतिक्रिया देण्याचा वेग वाढू शकतो.
“शारीरिक व्यायाम वाढवणे, पौष्टिक आहार घेणे आणि वजन कमी करणे ह्या गोष्टी पीसीओएसची शारीरिक लक्षणे कमी करण्यास उपयोगी आहेतच, शिवाय मानसिक आरोग्य सुधारायला देखील उपयोगी आहेत. पुरेशी आणि गाढ झोप देखील एकाग्रता आणि प्रतिक्रियेचा वेग वाढवायला मदत करते,” असे प्रा. खान यांनी सुचवले.
या निष्कर्षांवरून असे लक्षात येते की पीसीओएस ही एक गुंतागुंतीची वैद्यकीय अवस्था आहे जी फक्त शारीरिक व्याधी नसून संज्ञानात्मक (गोष्टी समजून घेण्याची क्षमता) आरोग्यावरही परिणाम करते. विविध पैलू विचारात घेऊन दिलेल्या परिपूर्ण उपचारांबरोबरच मानसिक आधार देणे पीसीओएस असलेल्या महिलांच्या स्वास्थ्यासाठी हिताची ठरेल.